معماری سنتی شیراز با ویژگی‌های منحصر به فرد خود، نقش مهمی در تاریخ معماری ایران ایفا کرده است. در تمامی دوره‌های تاریخی، چندین المان و ویژگی مشترک در معماری این شهر وجود دارد که آن‌ها را از دیگر بناهای سنتی متمایز می‌کند. از جمله این ویژگی‌ها می‌توان به ستون‌های بلند، نماها و نقش‌های دیدنی، شیشه‌های رنگی، خانه‌هایی با حیاط بزرگ و حوض‌های زیبا اشاره کرد. هر یک از این عناصر، نمایانگر نکته‌ای خاص و هویتی اصیل از معماری شیراز است.
هماهنگی معماری سنتی شیراز با اقلیم شهر
معماران سنتی شیراز با توجه به شرایط اقلیمی و منطقه‌ای، تلاش کردند تا ساختمان‌ها را به گونه‌ای طراحی کنند که بیشترین بهره را از طبیعت ببرند و ساکنان را از شرایط نامساعد آب و هوایی مانند سرمای زمستان و گرمای تابستان در امان نگه دارند. این اصول طراحی که برای تامین آسایش و راحتی تدوین شده‌اند، در معماری سنتی شیراز به خوبی مشهود هستند.
معماری ایرانی – اسلامی شیراز
از زمان‌های قبل از ورود اسلام به ایران، شیراز دارای معماری خاص و چشم‌نوازی بود. کاخ پارسه، پاسارگاد و سایر کتیبه‌ها و سنگ نوشته‌ها و کاخ‌های باستانی بیشابور گواه بر این ادعا هستند. در شهر ایرانی اسلامی کهن، فضاهای عمومی محلی برای تبلور وحدت امت اسلامی، برگزاری آیین‌های جمعی مذهبی، داد و ستد، تعاملات اجتماعی و ارتباط با محیط طبیعی بودند. امروز، اهمیت و وسعت صنعت معماری موجب شده است تا پدیده‌های متعددی از دیدگاه گردشگری مورد تحلیل قرار گیرد. معماری ایرانی – اسلامی همواره در مرکز توجه بزرگان گذشته و معاصر بوده است. شهرستان شیراز با داشتن جاذبه‌های تاریخی و زیارتی – مذهبی یکی از مهم‌ترین شهرهای کشور است که جایگاه ویژه‌ای در زمینه جذب گردشگر دارد.
دوران زندیه و توسعه معماری شیراز
با روی کار آمدن کریم‌خان زند پس از سلسله افشاریه، شیراز به عنوان پایتخت انتخاب شد. در این دوره، ساخت بناهای جدید و بازسازی بناهای قدیمی در شمال غرب شهر صورت گرفت. این مجموعه شامل ارگ حکومتی، بازار، مسجد بزرگ، آب انبار، باغ، میدان و حمام بود. همچنین ایجاد چندین باغ مانند باغ جهان‌نما نیز به توسعه معماری سنتی و اصیل ایرانی کمک کرد.
شیراز در دوران صفویه
دوران صفویه یکی از دوران‌های مهم در تاریخ شیراز است. در این دوره، شاه عباس بزرگ معماری زیبا و برجسته‌ای را در این شهر به اجرا درآورد. شیراز در این دوره به مرکز فرهنگی، هنری، علمی و اجتماعی تبدیل شد. شاه عباس با زیرساخت‌های قوی در زمینه‌های فرهنگ و هنر، حمل و نقل، بازرگانی و ساخت امامزاده‌ها، کاروانسراها و حمام‌ها، پیشرفت‌های چشمگیری را در تاریخ این شهر ایجاد کرد.
شیراز در دوران قاجاریه
در دوره قاجاریه، شهر شیراز با همکاری بازماندگان خاندان زند و مسئولین محلی به یکی از مهم‌ترین مراکز صنعت و تجارت در جنوب ایران تبدیل شد. این شهر با داشتن بناهای تاریخی و معماری زیبا همچنان یکی از مراکز فرهنگی و هنری ایران بود. شاعران، نویسندگان، موسیقی‌دانان و دانشمندان مختلف در این دوره در شیراز زندگی می‌کردند و به توسعه فرهنگی و هنری این شهر کمک می‌کردند.
عماری دوران پهلوی اول: تأثیرات و تحولات
معماری دوران پهلوی اول با رویکردی خاص، به ویژه با تأکید بر احیای حس ملی‌گرایی و سرعت بخشیدن به ساخت و ساز شهری، آغاز شد. این دوره در حالی شروع شد که ایران با مشکلات اقتصادی و کمبود نیروی انسانی متخصص مواجه بود و دو جنگ جهانی تأثیرات منفی خود را بر کشور تحمیل کرده بودند. معماری این دوران، از یک سو از پیوند فرهنگی و هنری با گذشته‌های عظیم عاجز بود و از سوی دیگر تحت تأثیر معماری اروپایی و تمدن غرب قرار داشت. این تأثیرات متقابل فرهنگ و هنر شرق و غرب در تمامی سطوح جامعه مشاهده می‌شد. اما این پرسش همچنان باقی است که چرا مهندسین و معماران اروپایی، برخلاف شبه قاره هند و شمال آفریقا، به ایران توجه کمتری نشان دادند و سرمایه‌گذاری خود را به مناطق دیگر معطوف کردند. در نتیجه، طراحی و ساخت و ساز در کشورهایی مانند هند و مصر که مستعمره رسمی یک کشور اروپایی بودند، به دست معماران و طراحان آن زمان سپرده شد که با بهره‌گیری از خصوصیات ارزشمند معماری بومی و فرهنگ کشور میزبان، نقش مؤثری ایفا کردند.
تأثیرات مدرنیسم و تجددطلبی در معماری پهلوی
دولت پهلوی با تأکید بر انقطاع تاریخی و تجددطلبی ظاهری و شکلی، بدون نیاز به تولید جامعه و تنها با درآمد نفت، ایران را با تقلید از تمدن غرب، با تحولی عظیم فرهنگی و اجتماعی مواجه کرد. در فاصله سال‌های ۱۳۲۰-۱۳۰۰ شمسی، تهران به یک شهر صنعتی و جدید تبدیل شد. برنامه‌های مدرن‌سازی دولت پهلوی اول و دوم به تدریج از هویت معماری سنتی ایران کاست و به دلیل عدم پیوند با اصل معماری ایرانی، پایه‌های بی‌هویتی معماری از همان زمان در ایران گذاشته شد. توجه به معیارهای مدرنیسم و نادیده‌گرفتن امنیت، محرمیت، همگونگی، تنوع بکارگیری مصالح بومی، فرهنگ‌گرایی ساکنین و هویت ابنیه با ارزش معماری، فرهنگی و تاریخی بافت قدیم ایران، از معضلات این دوره بود.
معماران و مهندسین دوران پهلوی
در این دوره، فعالیت‌های معماری توسط ایرانیان و تعداد قلیلی از معماران و مهندسین غیر ایرانی همچون آندره گدار و مارکوف روسی و مهندسین آلمانی برای ساخت راه‌آهن و سایر بناهای ضروری انجام شد. تحصیل‌کردگان اروپایی نیز نقش مهمی در این دوره ایفا کردند. ایجاد حکومت جدید با نگرش تجددخواهی و نوسازی شهرها و شریان‌های اصلی حمل و نقل با هدف احیای معماری قدیم و بهره‌گیری از دستاوردهای اروپایی، سبب تحولات جدیدی شد. با این حال، بخش خصوصی تحرک قابل‌ملاحظه‌ای از خود نشان نداد و تحولات بنیادینی رخ نداد. اغلب فعالیت‌های معماری این دوره، به ویژه در تهران، توسط معماران و مهندسین صاحب‌نام ایرانی انجام شد.
تأثیرات غربی بر معماری شیراز
شیراز نیز از تأثیرات غربی بی‌نصیب نماند. از اواسط دوره قاجار با سفرهای شاهان ایران به اروپا، شهر شیراز مانند سایر کلان‌شهرهای ایران از تفکرات غربی تأثیر پذیرفت و دگرگونی‌های بسیاری در مسائل توسعه‌گرایانه و زیبایی‌شناسانه و نمادهای اجتماعی آن پدیدار شد. پس از انقلاب مشروطه و با به قدرت رسیدن رضاخان، تحولات نوینی بر جامعه حاکم گردید. در زمینه معماری نیز تجددگرایی و الگوبرداری از سبک‌های معماری غربی بدون توجه به جایگاه فلسفی و تاریخی آن‌ها، مدرنیته‌ای ناقص را به وجود آورد که به بی‌هویتی و هرج و مرج در شهر شیراز منجر شد. دسترسی به تکنولوژی و مصالح جدید ساختمانی، ماهیت و هویت بناها را تحت تأثیر قرار داد. برنامه‌های مدرن‌سازی دوره پهلوی به تدریج از هویت معماری سنتی شیراز کاست و فرهنگ‌گرایی ساکنین و ارزش‌های معماری، فرهنگی و تاریخی بافت قدیم شهر را نادیده گرفت. ساختمان‌های اداری، فرهنگی، بازرگانی و تجاری به شیوه‌ای جدید ساخته شدند. ساختمان‌های بانک ملی، دبیرستان شاهپور، دبیرستان باقریه، آرامگاه حافظ و بنای چند کارخانه و سیلو در شیراز نمونه‌هایی از این تحول هستند. احداث خیابان‌های کریم‌خان زند، لطفعلی‌خان زند، داریوش، سعدی، شاهپور و پهلوی و تخریب برج و باروی شهر قدیم و پرکردن خندق اطراف آن، توسعه اولیه شهر شیراز را موجب شد که شهرنشینی را در بافت جدید که بخش میانی بافت قدیم و بافت‌های جدید شهر شیراز را تشکیل می‌دهد، به دنبال داشت.
